Second Ngahtu Pu Lal Lian Zual ih Cahram

Tho Uhsila Din Saal Uhsi

(Nehemiah 2:18b)

Thuhmaihruai: Daan Peksalnak cabu kan zoh ahcun Israel pawl cu thu an lung a si le Pathian thluasuah an dong dingih an thlun lo asile tlaksiatnak a phunphun an tong ding ti kan hmu. Cutin Israel thuanthu san a pehpeh ah Pathian thu thlun loin an um ih Pathian hremnak khal a phunphun an tong. Pathian in a profet pawl hmangin ralrinnak a pek nan an rim lo ruangah Babilon siangpahrang Nebuchadnezzar kutah a ap ih Judah siangpahrang Zedekiah san ah Jerusalem cu an lakih mei thawn a ur ttheh. Judah mi pawl khal tampi an that ih a dang salah an hruai. Judah ram ahcun minung malte lawng an taang. 

Cun, caan tampi a liam hnuah Persia siangpahrang Sairas in Judah miphun pawl cu Jerusalem ah kirsal ih an Pathian hrang Biakinn sak dingin thu a pek. Himi hi BC. 538 hrawng a si. Cutikah Jerubabel ih hohanak in mi 50000 hrawng an tlungih Jerusalem Biakinn an sak.


Biakinn an sak ttheh hi BC. 516 hrawng a si men thei.
Nehemiah cu Persia siangpahrang Artakzaksis (Atexerxes) san lai BC 465-424 hrawng ah Persia khawpi Susa ah a um ih siangpahrang sabitti petu hna a ttuan a si. Asinan Jerusalem siat thu le a kulh sangka pawl a kang ttheh ti a rak thei lo. Cuih thu cu mi in an sim tikah a ttap. Mithmai siapi thawn siangpahrang sabiti a pek tikah siangpahrang in thuhla a sut. Cule Nehemiah cun thil umdaan a sim ttheh. Cutikah siangpahrang Artakzaksis cun Jerusalem ih fehih khawpi saksal dingin siannak a pek ruangah ralkap hrekkhat pawl thawn Jerusalem ah an feh. Nehemiah cu Jerusalem a thlen tikah ni thum a cawl. Cuih hnu ah zanah a tho ih Jerusalem khawpi kulhnak sia pawl a zoh hliah. Cuhnu ah bawi, upa pawl, puithiaim pawl le Judah mi pawl hnenah, "Jerusalem khua cu a siat thluh ih kotka pawl tla ur thluh a si ruangah ziangtluk vansaannak sungah so kan um, ti cu nan hmu. Khawpi kulhnak phardawl cu dinsal uhsila kan thangsiatnak hi rehter uh si" tiah a sim hai. Cule Pathian a hnenih a umzia le a bomnak pawl le siangpahrang ttongmi pawl a sim ttheh tikah, "Tho uhsila dinsal uhsi" tiah an sawn. An tim an tuah ih hnattuan an thok lohli.

Kannih Chin mi pawl khal hi Israel pawl vekin thah, sal ih hruai le khawpi ursak tiang cu kan tong lo nan kum 40 leng lo ralkap uknak ruangah kan ram dinhmun a tlaniam ttheh. Culawng si lo in kan ram thilsuak maltuk ruangah le ei hawlnak a har tuk ruangah harsatnak le tlaksiatnak a phunphun kan tong. Cule hrin tete le ttong phun dangdang a tam ruangah ttuantlangnak le tthansonak lamah harsatnak a phunphun kan tuar fawn. Nehemiah san lai vekin tho tahratin dinsal ding le remtthat ttul mi tampi a um. Cupawl cu a tanglam vekin hun zoh sehla.

1. Thinlung dinsalnak (Moral Reform)
Judah mi pawl cu an pacang ttha le an mitthattha thah le sal ih hruai an si ttheh. An khawpi Jerusalem khal a kang ttheh. A tanglai cu mi farah le zonzai tete lawng an si. An kiangkap mi pawlih nautat le hmuhsuam an tong. Nehemiah in cuih thu a theih tikah a ttap (Nehemiah 1:1-4). Mipi pawl cu an bei a dong ttheh.       

Cubang in kan Lairam zoh tikah mi tampi cu kan bei a dong. Ukawknak a tthat sal beiseinak a hlo. Federal State beiseinak khal a um nawn lo. Kan pupa san lai ih mahte uk-aw ram kha tu cu hnam dang thuneitu tangah kan um. Kan duh le kan ttulmi khal ttongdang thawn thiam hnai lo ih rel le sim a ttul thlang. Zungkip ah hnam dang an to thluh. Kan ei-in hawlnak khal a har sinsin. Kan farah zonzai tukah kan rinumnak khal kan kilhim thei nawn lo. Kan ramah ei khawp hmuh a har tuk thlang ruangah ram dang ah kan vakvai thluh. Culawng si lo in fimnak thiamnak sangpawl cu Laimi thluak in a ban lo ding tiah ruattu khal tampi an um. Inn ttha, lo ttha cu Kawl le Vai ta dingah ruahnak a tampi in kan nei. Laimi tuahmi thil le thuam pawl ngainepnak a um. Lai thil hnakin hnamdang thil kan ngaisang sawn thlang. Himi hi a poi zetmi a si ih thinlung lam tlaksiatnak a si.

Curuangah Lairam dinsal ding cun thinlung lam dinsal (Moral Reform) kan ttul hmaisabik. Fimthiamnak ah siseh, ukawknak ah siseh, sumtuahnak ah siseh, nunphung lam ah siseh, calai ah siseh hlawhtling ding cun thinlung lole lungput remtthat le dinsal kan ttul. Mizoram hnam pa ih an ruah Pu Laldenga khalin ukawknak  tha nei ding cun mipi ruahnak khaisan a ttul hmaisabik a ti. Sout Africa Democracy pabik Nelson Mindela khal thawnginn sungah kum 27 lai um khal sehla a beidong lo. A tunu hmin khalah 'Beisei" a sak dah. Curuangah a netnak ah a hlawhtling a si. Curuangah tho uhsi la kan a se zomi le a beidong zomi kan lungput dinsal uh si.

2. Mipi nun dinsal (Social Reform)
Judah ram ih milian le mittha pawl an um nawn lo ruangah a tang laimi pawl khawtlang nun cu a se thluh. Hna an hun ttuan ngaingai khal ah milian deuh in farah deuh an nekrawk. An sabit hmuan an long, an fanu, fapa khal hnen-um ah an neih sak (Neh. 5:1-5). Mipi nun a siat thluh.

Cuvek in kan ram kan zoh tikah mipi nun buainak le harsatnak a tam nasa. A ei-aw thei le a bum aw thei hi mifim le ttihzah tlakah tampi cun kan ruat thlang. Acozah, kawhhran le pawlkom tampi ah ei thupnak (corruption) a hluar. Ttong ruangah simaw, nunphung ruangah simaw, hrin-hnam ruangah simaw, peng danawk ruangah simaw,  kawhhran ruangah simaw, mipi nun buainak (Social problem) a suak cingcing. Tunai Tahan buainak tumbik khal mipi remawk lonak (Social Conflict) a si. Curuangah mipi nun (Society) remtthat kan ttul ngaingai. Hnamdang lakah kan sinak (Identity) khaisang ding cu khawtlang nun tuahtthat hi a ttul bik mi thil pakhat a si.

3. Phunhnam duhdawtnak dinsal (Patriotic Reform)
Nehemiah cu amai san ih leitlun ram ropi bik le lianbiknak ah milian (Minister) tiang ttuan khal sehla an pupa pawl thlan umnak an khawpi Jerusalem a siat thluh thu a theih cun a ttap thluahthlo. Cuhlei ah thla a cam. An khua le ram a duhdawt zia a lang (Neh. 1-2). Hna nasa takin a ttuan (Neh. 3-4). A ttul cun a kawk, amah rori in thu a tthen sak hai (Neh. 5-7).

Leitlun khui ram khalah um hman ningla kan Lairam lo cu 'Ka ram" ti ding kan nei lo. Ttong le calai ttha tampi um khal sehla kan ttong, kan calai lo cu kan ttong kan calai ti thei mi kan nei lo. Leitlun ah kan nunphung le thuam pawl khal hi a siat ah maw a tthat ah maw a dang kan nei lo. Curuangah kan neihsun kan ram, kan hnam, kan ttong, kan calai, kan nunphung, kan hnam thuam pawl hi kan duhdawt a ih kan ngainat thiam a ttul ding.

Phun le hnam duhdawt ah zohtthim ding tampi kan nei. Gandhi, cun Mirang thuam le thiltuah ttha zetzet hnakin India thilri a ngaisang sawn.  Mindela cu a miphun hrangah reipi thawng a tla. Martin Luther King I cu Midum vote thlak theinak dingah thih khal a ngam. Mai bulpak hlawknak le nuamnak hnakin kan miphun kan ram hrang kan ruahsawn a ttul. Tu lai ah mai phunhnam ttong le nunphung hnakih hnam dang thil uar sawn tampi kan um. Chin mi lakah Asho, Settuhtaya, Yaw le Myo etc..., mi tampi Kawl ah an cang vivo. Hihi a poi ngai. Chin miphun zate hnenah Nehemiah bang mai phun le hnam duhdawtnak kan dinsal a cu thlang a si.

4. Pumkhatnak dinsal (Unity Reform)
    Nehemiah in Jerusalem a dinsal tikah dodaltu tampi an um. A hleice in Tobia Sanballat, Geshem le mi dangdang in an dodal. Culai ah Judah upapawl cu lungrualtehna an ttuan. Hnattuan phah ah an ralnaam khal an
ret lo. Zan ih tik khalah an ralthuam an phawih lo. (4:18, 22-23). Asinan anmah lak khalah ral lam ih ttangtu mi hrokhrawl an rak um ve (6:10-13). Asinan mipi tlangpi an lungrual ruangah ni 52 sungah Jerusalem phardawl an ttheh thei a si. (6:15) Hna ziangkim kan ttuan tikah leng lam ral hnakin sunglam lungrual lonak hi ttih a nung sawn. Chin mi hna kan ttuan tik khalah hlawhthingnak dawnkhamtu bik cu lungrual lonak a si ringring. 1973 hrawng ihsin tlang ttongt (Common language) hrang khal an rak tawlrel  thok zo nan mai peng ttong cio thupi bik ih an rak ret cio rungah an rak hlawhsam. Acozah in University pek an rak tum lai khalah retnak dingah an rak buai dah. CNF hminin kan ram hrang nasa takih an rak zuam lai khalah ttenttekawknak in a rak siatter. Tui ttum 2010 hrilawknak khalah Chin Party pahnih an ding. Kanmah Falam ttong hmang sungah khal Calai pawlkom pahnih nasa tuk ih khitawknak a um. Evangelist pawl khal an tthen aw. Hi hi kan dinhmun a si.

 Kan ram ding suak ding cun hmuh daan le pomdaan bangaw lo cingih remawk (Unity in Dyversities) kan thiam a ttul ding. Mai hrin, mai peng, mai ttong, mai kawhhran, mai pawlkom, mai thupom lawng si loin mi pomdaan le ruahdaan khal kan hmuhthiam pi a ttul ding. Kan cahnak cu lungrualnak lole pumkhatnakah a um. Kan miphun kan ram tthatnak ding ahcun a ttul ahcun mai pomdan, mai peng, mai ttong ti hnak in midang ta tla kan thlun a ttul ding. Curuangah tho in kan lungrual lonak pawl tongaw in relkhawm sehla lungrualnak dinsal uhsi.

5. Thlarau lam dinsalnak (Spiritual Reform)
Nehemiah Jerusalem dinsal dingih a tlun tikah Jerusalem khawpi lawng si lo in thlarau lam remtthatnak khal Ezra thawn an tuah cih. Pathian pekmi Daan an zirh. Sabbath ulhnak tthate'n an tuah. Pathian hnenah sual an sir. Thangtthat hla an sak (8-12). Chin mi pawl cu Pathian nung bia lawngte kan si. Hi hi kan thlawsuah conak a si. Acozah in College a phih lai khalah Bible tlawng lamah suahnak kan nei. Laica zir a sian loh lai khalah Kawhhran ah kan zirh aw. Asinan kan zirhawk le kan thupommi pawl hin kan nitin nunah umzia a nei mal nasa. Kawhhran ah thuneihnak kan cuh aw, pawl kan kuai, kan tthen aw, ministry ah bulpak thuneihnak (dictatorship) lawnglawng kan hmang. Himi khal hi remtthat sal a ttul. Pathian biak daan ttha le thianghlim dinsal uh si.

Thunetnak
Jerusalem dinsal dingin Nehemiah lawngin a ttuan thei lo. Upa le hotu pawl lawng khalin an ttuan thei lo. Mipi zate an ttuan tlang lawnglawng ah an hlawhtling vekin kan ram dinsal ding khalah mipi zate kan ttuan tlang a ttul. Ramsung um pawl le ram leng um pawl ttuan thei daan khal a bang aw lo nan mah le zawn cio ah ttuan thei mi kan nei. Nehemiah le a ho pawl cun hnattuan an thok cih. Taima zetin an ttuan fawn. Cuvek in taima tak ih kan ttuan thok cih a si ahcun kan hlawhtling tengteng ding.