Debate :... CHIN CALAI AH LUNGRUALNAK KAN NEI THEI LO DING!

"GOD IS GOOD all the time"

 By: Chin Pualva

Pu Chairman (CT chief Editor) le Pi Nunthuleng Lalnu ( Mai SHP) … vawn ti tthuukttho ta sehla,  hitivekin, “Chin Calai ah lungrualnak kan neih theilo ding” zia, thudik langtlang cia riahriah relnak canttha in pek ruangah ka lungawi ngaingai.

Awle, ka ca a sau tuk lonak dingah ka thulu ah ka lutcih mai ding. Kan tlangcabawm, magazine le thuthang fatete zoh le siar rero tikah kan Chin calai cu mah le rem tidan cio in kan thai ttial tthengtthi cio ih a lungawi um . Hrekkhat remte ih ngan thiam an um laiah hrekkhat cu hnawk zelzel ih tawngfang kawm khal bo lo. Kei kha kan thulu “ Chin calai ah lungrualnak kan nei thei ding!” ti mi kha kan nei thei lo ding tizawng ih eltu ding ka si ruangah kan lungrual theilonak ding san pawl ka rawn ngan ding. Cun, ka ca nganmi ah pumpak zohhman bat mi le tum hleice ka nei lo ti kha a siartu in in rak hmuhsak ka duh. Kei ih ngan mi cu kan lungrual theilonak san ih ka hmuh pawl kha tluangtlam ten ka rawn ngan sawn ding  a si.

LUNGRUALNAK KAN NEIH THEI LONAK DING SAN PAWL:

1.         Kan Chin calai hmailam hrang ruahnak taktak kan nei lo.  Mi hrekkhat cun e hei.. a va rel huai ve tla in ti men thei. Ka relhuai tla a si ngai men ding . Nan, ka hmuh dan ah cun a dik in ka thei. Ziangahtilen ka chin calai hmailam hrang ruat taktak ih ziangtin tu hnakin kan calai kan thanglian ter ding, kan karhzai ter ding, kan hmasawn ter ding ti ih saupi zoh cia ih thuruat tu chin calai ka buaipi a ti aw rero tupawl lak la la hmanah kan mal tuk ti kan cathlah le ngan mi ih sin a langfiang. Kan mai tidan, kan mai hmuhdan ti lawng kan zoh. Cuhnakih a luarkai sawn mi cu- kan kawhhran tidan, kan kawhhran fehpi dan, kan peng tidan, an peng tidan, tizawng ih thil tawlrel kan hmang. Tawngdangin kan rel asilen midang ih tawng mi le rel mi kha mak ah kan thlaksak aw lo ih kan mai tawng mi le relmi lawnglawng kha Pathian hriak thih khawp in kan ruat.  Midang hrangah hmun kan awn duh lo ih cutin hna tuantlang thei lo in kan mah le mah kan tal that aw thluh zik. Midang thu kan ngaithlak duhlo leveten midang khal in kan thu an ngaithla duh lo. Hua aw veve ti cu ziangtin saw thutha an rel tlang in an bawm awk ding! Si lo maw?

2.        O le AW ih thute men ruangah kan hua aw thluh. Kan Chin calai hi cak ter deuh hlekih a hawng um naksan hi khatlamah kan rel a silen O le Aw ih kan buainak ih rahsuah a si ih a tthazawng ih kan lak cun lungawi um za a si. O le Aw ah hin rak buai lo sela tui ca ttha ttha siar ding kan neih zaat le magazine, thuthangpawl tla hi a suak lo men ding!. A tthazawng in kan la a silen cu O le Aw hi kan chin calai tthansohnak dingih tawhfung pakhat tin kan rel thei. Asinan, cumi ah kan hrelh le palh mi cu O le Aw ah tawp nawn lo in a minung tiang kan hua aw thluh le, a kawhhran zawng in kan fehpi mi hi cu politics diklo le ttihnungbik, kan Chin sungkua in siatsuah thluhtu ding a si. Kan nih Chin mi in kan tthen hran thiam lo mi pakhat cu thu pakhat khat kan rel tikah kan relmi thu le a reltu kha kan tleidang thiam lo. Kan cawhcawrawi ringring. Tthimnakah, mi pakhat in O ttanin ca a ngan maw, Aw ttanin ca a ngan asilen … O le Aw thu ah kan hmuh dan a bang aw lo a si ti men loin, O a ttantu lole AW a ttantu kha kan mai fehpi dan thlun lo a cu a minung a kha kan hua, kan ngaih lo cih. Hi thinlung lam ih natnak hrik( virus lole heart desease) hi kan Chin mi in kan thlei dan thiam lo tikah kan huat awk hi a reh thei lo a si bik hi! . Mi aa deuh in len  mifim deuh- kan pa le pawl upat thiam hlah. Kan pa le a lungfim deuh in le kan fa le mi aa te pawl sawmdawl thiam ce cuang hlah ee. Cutin, Ak zahnih rual le Doctor rual khal cu kan khuai nuai aw ciom cio ih kan tumnak hmun thleng thei lo in zozokhal kan cuk darh aw thluh zik a si hi teh! O le AW men ruangih hua aw tu, ngaih aw lo tu – miphun ka duhdawt ti tu cu miphun duhdawttu ngaingai silo in amah le amah duhdawt aw tu sawn a si. Mi pakhat in a thinlung thiangtei O a hmanah maw, Aw a hman ah maw – thleidannak um riai lo ih kan siarsak awk, kan leisakawk,  kan pawmsakawk thei tiang ih thinlung lamah kan pitlin ( morally Mature) lo ahcun kan Chin calai ah lungrualnak a um thei dah lo ding. O khalin an ttannak a dik an ti ih cuvek thotho in AW khal in kan hmuhmi a diksawn an ti ve. An mah lam veve ah ttanfung feltak an nei veve ih cumi cu upatsakawk tawn men ding a si. Leisakawk lo tivek le siarsak awk lo tivek lungput cu mi hawizawng lo, mi sualral, mi hrawkhrawl le mi ngiofiau thinlung put a si.  O khalin ngan uh, AW khalin ngan uh, a thu an nganmi theih tum in leisak aw uh, zuar bawm aw uh.. cumi lungput kan neih theilo cun lungrualnak cu thlilak ih innsang saktum vek fang a si lai ke!.

3.  Kan Chin (Falam) sungkua ah politic thalo/baal kan luhter. Kan ttawng le calai a fatet le kan mah hman kan mal cia ih sapbai ah, ziangtin ha kan ttawng le calai kan unaupawl (Chin state ih Chin ttawng a hmang lo mai ttawng a hmangtu pawl) hnenah kan pek sawng thei ding ti ruah rero laiah- mai khaw ttawng, pil ttawng, tlangtluan ttawng tivekah kan buai. Kan ttawng an zaten an si thluh, mah ih thiam dan le duhdan in hmang cio uh ti ih kan Chin ttawng ah lak luhsak hnakin- na ttawng hmandan a dik lo, kha cu Chin (falam) ttawng a si lo, nang ih hman mi cu Zahau ttawng, Hlawn Ceu ttawng lole Mizo ta an la, Hakha ta nan la.. tivek in a tuum zawng le a huap kau zawng ih tthansoh tum lo in Cangai mah kaw sung ih tan khawh an rel bangin a fate zawngin kan tthangtum a si lo sawm? Tlangcabawm ih kan buaipi mi ca pawl “ Bawi” hnakin “ Lalpa” a dik deuh lole “ Lalpa” hnakin “ Bawi” a dik deuh.. kan buainak hi a mak lo tuk! Ngaingai ten tilen kan duh ngaingai a silen cu Cabu tla in felten kha vek ih a rawng si dan kha suah sela, cule practical tla in a duh in “ Bawi” tin hmangin a duh in “ Lal” tin hmang aw vualvo sela, kan ttawng lennak le Chin miphun hi kan sinak a tuumpi ti ih theih le pawmsakawk sawn ding hi kan si. Nan, kan mah ih hman mi fekfek a silolen cu midang zoh rem thei lo- fim aw ter ngaingai kan tam tuk hrih ruangah kan Chin calai cu lungrualnak kan naih hrih lo tuk ti a fiang.  Bawipa khal kan ttawng, Lalpa khal kan ttawng. Mai duh sawnsawn hman ding ti hi mi pitling pawl ih lungput a si. Khavek thu neu tuk ih buai rero kha cu Dr. thuah hra khal an silen an politic a niam tuk tisan men au! An thu rel kha el lo in aw aw aw..  ti sak au la an lungawi mai ding. Chin ti ih kan Chin state pumpi ih in theih le kan ttawng, calai khal kau pi ih feh ter hnakin Falam ti ih hmin in theih le cumi fate ih kumkhua kharh awk le khum awk kan tum a bang. Maw, Falam ti ih kan ti aw vivo asilen tui hnu kum reilo te ah cun Chin ti mi neitu um nawn lo in Falam ti ah kan fate lanta ding ti a lang fiang keukeu mi  unau hrekkhat ih politic lole Kawlram hotupawl ih an politic kan thei thiam ban lo teh a si pei maw ka ti!  Falam tin kan tthangso ih kan lar a silen zo pawl in Chin ti mi ta tu ah a neih ding? Chin ti mi cu kan kiangkap ih u le nau pawl maw kan pek thluh ke? Chin khaipa kumkhua a rak si mi kha kumkhua in , san a um sung hmuahhmuah ah kan zaam lanta ding maw? Tuisanah cun hriamnam le meithal thawn siloin, fimnak le thluak sawn in mi in ram an la! Chin tin mi in in thei thluh sela ti ih kan ti lai ah… kan nih Chin ttawng  neitu le khaipa hi kan sungah mi hrekkhat , kan lam ttang vekih a ruat aw si, kan Chin ttawng le calai in kan Chin state a luah khah cu duh lole ttih zet si kan neih tamtuk ruangah kan cemzik nguar ngo a si ko lo maw!  Chin ttawng le calai hi a lian ih Hakha, Mizo, Tidim, Matu, Kanpalet, Paletwa le kan zaten a tlem thluh ti tiang pawmsakawknak le hmuh nak kan neih ban lo ah cun ziangtik hmanah lungrualnak kan nei thei lo ding.

4. Kawhhran pawl dangdang ih kan umnak in ramri in khamsak. Thlarau lam hrang le rawngbawlnak lawng ruah cun kawhhran fate ih kan um khal hi thil ttha si. Hmanawknak le rawngbawlnak hrangah a ttangkai. Nan, kawhhran tuum khalah khaihhruaiawk dan kan thiam cun mi hmuahhmuah rawngbawl dingih ttuanvo pekawk le ttuantlang thei dan a um thotho ko. Awle, kawhhran dangdang ih kan umnak hin calai ih kan lungrualnak in dawn kham. Ziangahtilen, calai tivek cu pumpak zalennak a si ih , mahte ih zingzawi, mithiam pawl ih tuahmi zir, zoh le thlun ih hman ding a silaiah, Kawhhran zawng in kan nih cu cupawl ih fehpi dan kan kawhhran in kan fehpi ding tivek in kan ti awk tikah cumi cun pumpak zalennak kan neih mi kha a siatsuah ih hleiah, mifim ding khal thuruat lo ah mi a um ter. Hi calai thawi pehpar aw in Kawhhran a hnamhnawih aw hi miphun hrangah ttihnung zet a si. Ziangahtilen, Khawhhran zawng in fehpit le thlun mi , kan pumpak silo in kan neih tikah a Kawhhran zawng ih hmuh thiam lo awknak le huatawknak a suak thei. A rengreng ah hitivek ih tiawk kan hmang- nan nih Revival pawl, Gospel pawl, Presbyterian pawl, Baptist pawl, AG pawl, Biblical pawl tivekin thil si lolo kan tawlrel tikah kan pumkhatawknak le unau kan sinak kha a siatsuah.  Kawhhran thleidan awknak um lo ih kan hmuh awk thiam le kan pawmawk thiam hlan lo cu lungrualnak cu kan hmai peng tampi ah a um lai ko ding.

5. Pathian thu kan nunpi lo, ngaidamawknak nun kan nei lo.  Hi mi thuthawi pehpar aw in, hitlukin Pathian thu kan zirh aw, crusade, camping kan nei le, zarh khat ah  vawi ngai lai a kelten kan khawm aw ringring cing hin, kan Pathian thu theih mi kha kan nunpi lo. A hleice in duhdawtnak le mi ngaidamnak kan nei mal tuk! Mi tthatnak kan hmuhsak thei lo ih mi palhnak le kan hmuh hrelh thei fawn lo. Zumtu ti aw si, Pathian thu nunpi nak nei lo, duhdawtnak le ngaidamnak paai lo kan tam tuk ruangah kan thusim mi siseh, kan thurel mi khal siseh, mi tungding tu lam siloin mi siatsuah tu le saihdarhtu lam an si ringring. A dik, mai tawcak kan hmu aw thei lo ih midang tawcak cu hmuh hrelh kan tum lo thung. Mah hnakin midang hi an ttha sawn, an thiamsawn, an thei sawn ti ih tangdawr tei mi thurel kan ngaisakawk can a thlen lai hlan lo cu khabe B.A nak dinhmun ihsin ram pumpi le innsang damnak a thleng thei lo.  Kan titi le ttawngkam ah cun Sai (Vui) tiat laiin kan relaw aw ih kan tuahnak le ttuannak le hmuhding um cuca cuang hlah.  Thurel le duhthusam lamah cun rel thuuk thei emem, hmuh le theihnak khalah kau zet thei vek si in miphun le ram hrangah len zianghman tuah tum cuang lo kan tamtuk sung cu kan lungrual nak hmuh ding a har lai zet ding.

Hi a tlunih ta pawl lo tla tampi rel ding a um ding nan, a sautuk pang ding kha vial in si mai seh! Debate tifam cu a ttawng neta ta kha ttan a ttha ih ziangkhal lolen—arte deh cun in rawn deuh ciam co hlau la hehehhehe…

Khua le miphun hrang ruatin,

Chin Pualva